Kwantytatywna analiza zmian językowych w polszczyźnie

Maciej Eder

Kwantytatywna analiza
zmian językowych
w polszczyźnie

Maciej Eder

Instytut Języka Polskiego PAN

Językoznawstwo kwantytatywne

Metoda naukowa

Językoznawstwo diachroniczne

Słownik vs. korpus

Słownik vs. korpus

title

Ewolucja stylu pisarza (St. Lem)

title

Zmiana językowa en masse

title

Korpus: zszycie istniejących zasobów

Korpus: praca kilkudziesięciu ludzi

Korpus (in statu nascendi…)

A. Fredro, Trzy po trzy (1846)

<tok>
<orth>Ośmnastego</orth>
<lex><base>ośmnasty</base><ctag>adj:sg:gen:m1:pos</ctag></lex>
<lex><base>ośmnasty</base><ctag>adj:sg:gen:m2:pos</ctag></lex>
<lex disamb="1"><base>ośmnasty</base><ctag>adj:sg:gen:m3:pos</ctag></lex>
<lex><base>ośmnasty</base><ctag>adj:sg:gen:n:pos</ctag></lex>
<lex><base>ośmnasty</base><ctag>adj:sg:acc:m1:pos</ctag></lex>
<lex><base>ośmnasty</base><ctag>adj:sg:acc:m2:pos</ctag></lex>
</tok>
<tok>
<orth>lutego</orth>
<lex disamb="1"><base>luty</base><ctag>subst:sg:gen:m3</ctag></lex>
</tok>
<ns/>
<tok>
<orth>,</orth>
<lex disamb="1"><base>,</base><ctag>interp</ctag></lex>
</tok>
<tok>
<orth>roku</orth>
<lex disamb="1"><base>rok</base><ctag>subst:sg:gen:m3</ctag></lex>
<lex><base>rok</base><ctag>subst:sg:loc:m3</ctag></lex>
<lex><base>rok</base><ctag>subst:sg:voc:m3</ctag></lex>
</tok>
<tok>
<orth>1814</orth>
<lex disamb="1"><base>1814</base><ctag>tnum:integer</ctag></lex>
</tok>
<ns/>
<tok>
<orth>,</orth>
<lex disamb="1"><base>,</base><ctag>interp</ctag></lex>
</tok>
<tok>
<orth>jechał</orth>
<lex disamb="1"><base>jechać</base><ctag>praet:sg:m1:imperf</ctag></lex>
<lex><base>jechać</base><ctag>praet:sg:m2:imperf</ctag></lex>
<lex><base>jechać</base><ctag>praet:sg:m3:imperf</ctag></lex>
</tok>
<tok>
<orth>na</orth>
<lex disamb="1"><base>na</base><ctag>prep:loc</ctag></lex>
<lex><base>na</base><ctag>prep:acc</ctag></lex>
</tok>
<tok>
<orth>białym</orth>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:sg:inst:m1:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:sg:inst:m2:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:sg:inst:m3:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:sg:inst:n:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:sg:loc:m1:pos</ctag></lex>
<lex disamb="1"><base>biały</base><ctag>adj:sg:loc:m2:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:sg:loc:m3:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:sg:loc:n:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:pl:dat:m1:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:pl:dat:m2:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:pl:dat:m3:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:pl:dat:f:pos</ctag></lex>
<lex><base>biały</base><ctag>adj:pl:dat:n:pos</ctag></lex>
</tok>
<tok>
<orth>koniu</orth>
<lex disamb="1"><base>koń</base><ctag>subst:sg:loc:m2</ctag></lex>
<lex><base>koń</base><ctag>subst:sg:voc:m2</ctag></lex>
</tok>

Historyje rzymskie (1543)

Był jeden rycerz u niektórego króla, który barzo był króla rozgniewał. 
I posłał ku królowi rycerze, aby mu gniew przeprosili. Tedy oni 
rycerze za nim prosząc, ledwy mu łaskę uprosili tym obyczajem, 
aby ku dworu królewskiemu zasię przyszedł jezno i pieszy a aby 
z sobą przywiódł wiernego  przyjaciela, i też krotofilnika, 
i nieprzyjaciela niewiernego. A odszedszy jednacze powiedzieli 
to rycerzowi. Usłyszawszy to, rycerz barzo sie zasmucił, jako by 
to uczynić miał. I przydało sie czasu tego, że był jednego 
pielgrzyma na noc przyjął, i rzekł tajemnie ku żonie swej: Wiem, 
że pielgrzymowie miewają z sobą pieniądze, a przetoż jeźli to 
chcesz taić, tedy ja zabiję tego pielgrzyma a pieniądze jego 
pobierzem. A ona to taić obiecała. Gdyż tedy wszytcy spali, 
wstawszy on rycerz przed świtanim obudził onego pielgrzyma i kazał 
mu w drogę iść, a zabiwszy cielca, zrąbał go w sztuki i włożył 
w wór. Potym, obudziwszy swą żonę, ukazał jej wór, mówiąc, żem 
tylko głowę, nogi a ręce włożył w ten wór, a ciałom pochował 
w stajni, ale ten wór w tym kącie pogrzebmy. A pogrzebszy on wór, 
ukazał jej nieco pieniędzy swych, mieniąc, żeby je od tego 
to pielgrzyma wziął. A gdyż był dzień, aby stanął przed królem, 
tedy wziąwszy z sobą na prawą stronę psa, a dziecię na rękę, 
a żonę na lewą stronę, szedł na zamek. A gdyż sie przybliżał 
do zamku pana swego, włożył prawą nogę na psa swego, jakoby 
jadąc, a drugą nogą szedł pieszki, a tak szedł jezno i pieszki 
na zamek. A gdyż przyszedł przed króla, uźrzawszy go król 
ze wszytkimi około stojącemi dziwował sie, i rzekł jemu król: 
Gdzie jest twój przyjaciel nawierniejszy? Tedy rycerz wyjąwszy 
miecz, zaciął psa swego, który skowycząc dla boleści uciekał, 
zatym go zawołał, a pies zasie przyszedł ku niemu. I rzekł 
rycerz: To jest mój przyjaciel nawierniejszy. Rzekł jemu król: 
Prawdę mówisz. Ale gdzie jest twój krotofilnik?

Korpus: pokrycie diachroniczne

Imiesłów uprzedni

Potym, obudziwszy swą żonę, ukazał jej wór, mówiąc, żem 
tylko głowę, nogi a ręce włożył w ten wór, a ciałom pochował 
w stajni, ale ten wór w tym kącie pogrzebmy.

Imiesłów uprzedni

zaimek się

spójnik że w Sstp (t. 11, s. 572)

title

spójnik że w Sstp (t. 11, s. 575)

title

spójnik że

Czy o czymś nie zapominamy?

Spójnik iż(e)

Spójnik że / iż(e)

Dynamika zmiany językowej

Model matematyczny i prawa języka

Prawo Zipfa: ranga vs. frekwencja

Prawo Zipfa na skali logarytmicznej

Zasada najmniejszego wysiłku

Czy da się wymodelować zmianę?

Prawo Piotrowskiego

\[p(y) = \frac{1}{1 + e^{-(a + bx)}}\]

Metoda (dane)

Metoda (modelowanie)

Zmiany w polszczyźnie

więtszy > większy

-bychmy, -bych > -byśmy, -bym

barzo- > bardzo

na- > naj-

iż(e) / że

wszytko > wszystko

abo > albo

czy model zawsze zadziała?

abo > albo

Pierwsze wnioski (wątpliwości?)

współwystępowanie 5 zmian

współwystępowanie 7 zmian

Konkluzje

Podziękowanie

Badania finansowane z grantu NCN nr 240954 Przebiegi zmian gramatycznych i leksykalnych w historii języka polskiego – metody korpusowe i kwantytatywne w językoznawstwie diachronicznym.